Rekomendashon pa usuarionan regular

Back up bo data warda riba bo kòmpiuter regularmente, asina un infekshon ku ransomware no por destruí bo data personal pa semper.

E mihó kos ku por hasi ta krea dos kopia di backup: warda unu den cloud (kòrda usa e servisio ku ta traha un backup outomátiko di bo failnan) i unu wardá físikamente (hard drive portátil, thumb drive, lèptop èkstra, etc.) Deskonektá esakinan for di bo kòmpiuter ora bo ta kla ku esaki.

Windows i Apple ta manda nan kòmpiuternan ku funshonalidatnan di built-in cloud backup manera e Windows backup regular òf e Apple Time Machine. Bo kopianan di backup tambe lo yuda ora bo kita un fail krítiko di manera aksidental òf ora bo eksperensiá un fayo den bo hard drive.

No klèk riba links den spam, den email nan inesperá i sospechoso.

Nunka habri aneksonan den email di un hende ku bo no konosé. Kriminal di cyber hopi bes ta distribuí mensahenan di email falsu ku parse notifikashonnan di email masha hopi i esakinan ta bin di un online store, un banko, polis, korte òf un agensia di kolekshon di impuesto. Pa trèk personanan pa klèk riba un link malisioso ku lo liberá malware den nan sistema.

Tuma nota ku por komprometé kualke kuenta, i por manda links malisioso for di kuentanan di email òf social media di amigunan, koleganan i sosionan den online gaming. Si un anekso ku bo a haña di un kontakto ta parse sospechoso, ta mihó bo puntra e persona ku a manda esaki tokante di esaki riba un kanal konfiabel, manera un yamada di telefòn.

Evitá komparti data personal.

Kriminalnan di cyber ku ta plania un atake di ransomware lo purba kolektá bo data personal di adelantá, pa asina hasi nan trampa mas real. Nan lo hasi esaki, por ehèmpel, via phishing emails enfokando riba bo spesífikamente.

  • Si bo haña un yamada, teksto, òf email di un fuente ku bo no ta konfia òf ku bo no por verifiká ku ta pidi informashon personal, no duna esaki. Semper konfirmá e kontakto su outentisidat.
  • Si un kompania tuma kontakto ku bo pa informashon, ignorá e petishon. Mas bien, tuma kontakto ku e kompania independientemente, via e detayenan di e kontakto riba su wèpsait ofisial, pa asina verifika si e petishon aki ta berdadero.

Hèndel di manera kuidadoso e dato sensitivo.

Mester trata dato sensitivo na forma diferente kompará ku dato regular.

  • Warda portrètnan, dokumentonan di negoshi, datonan personal, etc. riba aparatonan separá pa warda riba término largu.
  • Kita dato ora esaki no ta nesesario mas, manera failnan temporal, historia di browser, potretnan/tekstonan bieu, etc.
  • Sigurá ku tur kuenta ta usa passwords úniko i fuerte pa mitigá e daño si liberá bo kredensialnan.
  • Aktualisá bo passwords frekuentemente, i konsiderá usa un password manager.
  • Tambe, konsiderá warda failnan sensitivo encrypted na nivel di usuario (mas avansá ku full-disk encryption).

Konsiderá usa outentikashon multi-factor riba bo kuentanan online mas importante.

Outentikashon multi-factor (MFA) ta un kapa èkstra di seguridat usá pa sigurá ku hende ku ta purba haña akseso na un servisio online (manera, kuentanan di servisionan bankario, email òf social media) ta ken nan ta bisa nan ta.

Despues ku bo a hinka bo username i password, lo rekerí di bo parti pa duna informashon adishonal (di dos paso). E informashon aki mester ta algu ku solamente abo tin akseso na dje, por ehèmpel un kódigo mandá via mensahe di teksto, òf un kódigo generá dor di un Authenticator.

MFA ta disponibel riba un mayoria di e servisionan online prinsipal. Turesten algun di nan lo aktivá esakinan outomátikamente, den algun otro, bo mester suich esakinan di forma manual. Chèk e settings nan di seguridat di bo kuenta (nan ta yama esaki tambe 'two-step verification').

Tene kuenta ora bo ta navegá riba e internet no klèk riba link nan sospechoso, pop-ups, òf kuadronan di dialogo.

Esakinan ta link nan ku bo no ta rekonosé òf ku no ta kontené ningun palabra eksistente. Ora bo kèk riba nan bo tin chèns di download malware riba bo sistemanan, ku e link hopi bes no ta bai riba e wèpsait deseá. Si bo no tin sigur, buska e wèpsait via un buskadó promé pa chèk si e ta eksistí.

Navegá i download solamente vershonnan di software ofisial i semper for di wèpsaitnan konfiabel.

Si bo downloading algu riba bo telefòn òf tablet, sigurá ku bo ta usa fuentenan i tiendanan ku bon reputashon, manera App Store (Apple) òf Google Play Store (Android). E mihó manera pa determiná si un wèpsait ta froudulento ta pa pone atenshon kouteloso na e URL. E nòmber di domèin den e URL mester mèch e nòmber di e wèpsait. Un konekshon HTTPS i mustrando e padlock icon ta señalnan di un konekshon sigur, pero esaki no ta nifiká ku bo por konfia esaki.

Usa produktonan di seguridat robusto pa protehe bo sistema di tur menasa, inkluyendo ransomware.

No paga e 'heuristic function' paso esakinan ta yuda gara sèmpelnan di ransomware ku ainda no a detektá di forma formal.

Nunka konektá USB sticks deskonosí na bo sistemanan.

No hinka USB òf otro removal storage devices den bo kòmpiuter si bo no sa di unda esakinan a bin. Kriminal di cyber por a infektá e aparato ku ransomware i laga esaki den un espasio públiko pa trèk bo pa usa esaki.

Usa un Virtual Private Network (VPN) ora ta usa Wi-FI públiko.

Ora bo konektá riba un ret di Wi-Fi públiko, bo aparato ta more vulnerabel pa atakenan. Pa keda ku protekshon, evitá di usa Wi-Fi públiko pa transakshonnan konfidensial, òf usa un VPN sigur.

Sigurá ku bo software di seguridat i sistema di operashon ta aktualisá.

Ora bo sistema di operashon (OS) òf aplikashonnan liberá un vershon nobo, instalá esaki. Si e software ta ofresé e opshon pa instalá aktualisashonnan outomátikamente, usa esakinan.

No usa high privilege accounts (kuentanan ku derechinan di atministradó) pa trabounan di tur dia.

Derechinan di atministradó ta permití usuarionan instalá software nobo i kontrolá e manera ku e sistemanan ta operá. Mas bien, ehekutá tareanan diario via un standard user account. Esaki lo prevení ku bo sistema ta daña si bo klèk riba un fail ehekutabel malisioso òf si un hacker ta infiltrá bo ret.

Kapasitá e opshon di 'Show file extenstions' den e settings di Windows riba bo kòmpiuter.

Esaki lo yuda bo chèk pa potensial programanan malisioso fásilmente. Keda leu for di ekstenshonnan di fail manera entre otro ‘.exe’, ‘.vbs’ i ‘.scr’. Estafadornan por pone diferente ekstenshonnan den un rèi pa skonde algu malisioso ku ta ehekutabel manera un video, portrèt, òf dokumento (manera hot-chics.avi.exe of doc.scr).

Sende e local firewall.

Sende bo local firewall pa asina yuda defendé kontra akseso no outorisá.

  • Riba aparatonan di Apple: System Preferences > Security & Privacy.
  • Riba aparatonan di Windows: Start > Settings > Update & Security > Windows Security > Firewall & network protection.

Infektá... Kiko hasi awor?

  1. 1) Si bo deskubrí un programa frouduloso òf un proseso deskonosí riba bo aparato, deskonektá esaki inmediatamente for di internet òf otro konekshonnan di ret (manera Wi-Fi di kas) — esaki ta prevení ku infekshon ta sigui plama.
  2. 2) No paga e ranson (ransom). Si bo hasi esaki, lo bo ta finansiando kriminalnan i enkurashá nan pa sigui ku nan aktividatnan ilegal. No tin garantia ku lo bo haña akseso na bo dato òf aparato, i e probabilidat ta altu ku nan lo bolbe hasi meskos ku bo den futuro.
  3. 3) Saka un portrèt of un screenshot di e nota di ranson presentá riba bo pantaya.
  4. 4) Si bo tin esaki disponibel, usa software antivírùs òf anti-malware pa limpiá e ransomware for di bo aparato. Tin chèns ku bo tin ku start bo sistema di nobo den Safe Mode.
  5. 5) Kitando e ransomware lo no decrypt bo failnan, pero e lo laga bo tuma e siguiente pasonan sin ku mester decrypt failnan nobo.
  6. 6) Si bo tabatin un backup, restourá e informashon i lesa nos rekomendashon pa prevení ku bo ta bira un víktima un bes mas.
  7. 8) Report esaki na bo polis nashonal. Mas tantu informashon bo duna, outoridatnan hudisial tin mas chèns pa stop efektivamente e akshonan di e kriminalnan aki.